AI: Cơ hội của giáo dục Việt Nam trong kỷ nguyên vươn mình

Học trực tuyến và học kết hợp đã trở thành xu hướng không thể đảo ngược

"Huỷ diệt mang tính sáng tạo" (creative destruction) là quá trình các mô hình cũ bị thay thế bởi những mô hình ưu việt hơn một cách không thể cưỡng lại. Nếu Cách mạng Công nghiệp từng làm thay đổi cách sản xuất vật chất, thì hôm nay, Trí tuệ nhân tạo (AI) đang làm điều tương tự với giáo dục: thay đổi căn bản cách con người học, dạy và vận hành cả một hệ sinh thái – xoá bỏ độc quyền tiếp cận, cá nhân hoá việc học, và thúc đẩy tốc độ học tập chưa từng có.

AI tạo cuộc cách mạng trong giáo dục

Với AI, tri thức không còn là đặc quyền. Một học sinh 14 tuổi có thể học y sinh học ở trình độ tiến sĩ hay tìm hiểu kinh tế học hành vi từ những giáo sư hàng đầu tất cả chỉ bằng một cú click chuột. AI có thể dạy bạn bất kỳ thứ gì theo cách bạn hiểu, với tốc độ bạn chọn, và với chi phí gần tối giản nhất có thể.

Điều này thật sự mang tính "huỷ diệt" đối với mô hình giáo dục cũ. Khi kiến thức không còn là của riêng ai, vai trò của người thầy truyền thống sẽ phải thay đổi hoàn toàn (cách dạy, cách đánh giá, vai trò cá nhân v.v). Khi đó giáo dục không còn là một đặc quyền nữa.

AI giúp giấc mơ xưa nay của giáo dục giờ đã thành hiện thực: Cá nhân hoá việc học. AI không chỉ có khả năng dạy học, mà còn có thể điều chỉnh nội dung, cách dạy, giọng nói, tốc độ, thậm chí cả cách dùng ví dụ sao cho phù hợp nhất với từng học sinh. AI nhớ bạn đã học gì hôm qua, vướng gì ở tuần trước, và đang hứng thú với chủ đề nào. Nó không cần nghỉ trưa, và quan trọng hơn hết, AI không cần lương, ngoại trừ năng lượng.

Câu hỏi không còn là "có nên cá nhân hoá việc học?", mà là "chúng ta có dám dùng AI để làm việc đó không?" Nếu làm thật, chi phí sẽ giảm một cách đột phá, hiệu quả sẽ theo tăng cấp số nhân. Chỉ có AI mới có thể biến bình đẳng trong giáo dục từ khẩu hiệu và ước mơ thành hiện thực.

Khi tri thức không còn là thứ đắt đỏ, khi mỗi người đều có thể học theo tốc độ và sở thích của riêng mình thì học trực tuyến và học kết hợp bỗng trở thành xu thế không thể đảo ngược. Nhờ các trợ lý giảng dạy ảo, hệ thống học thích ứng, chatbot hỗ trợ học tập 24/7, học sinh có thể học luyện hỏi được sửa sai và được phản hồi ngay lập tức. Không cần phải chờ giáo viên. Không cần phải chờ lớp.

Với AI và học theo khả năng, một học sinh chăm chỉ có thể kết thúc chương trình phổ thông chỉ trong 5–7 năm, thay vì phải chờ đợi đủ 12 năm như hiện tại. Nếu tốt nghiệp phổ thông ở tuổi 12–13, thì đến 16 tuổi bạn ấy đã có thể xong đại học, thậm chí có thể đã hoàn thành một vài bằng tiến sĩ trước khi sang tuổi 20. Vậy thì thời gian cố định 12 năm cấp phổ thông và 4 năm đại học là hoàn toàn lạc hậu.

Một ví dụ cho thấy tiềm năng của học theo tiến độ cá nhân là Kairan Quazi, cậu bé người Mỹ tốt nghiệp đại học ở tuổi 14 và trở thành thực tập sinh tại SpaceX. Từ năm 9 tuổi, Kairan đã tự học qua các nền tảng trực tuyến như Khan Academy và Coursera, không bị ràng buộc bởi tiến độ cứng nhắc của trường lớp. Nhờ đó, cậu đã rút ngắn toàn bộ lộ trình học phổ thông và đại học chỉ trong vài năm.

Thay đổi từ quốc tế và khối tư nhân

Với những ưu điểm vượt trội của AI nêu trên, nhiều nước trên thế giới đã triển khai rất mạnh.

Tại Mỹ, chương trình AI4ALL Open Learning cung cấp miễn phí các khóa học trực tuyến về trí tuệ nhân tạo cho học sinh trung học. Chương trình này đặc biệt hướng đến việc hỗ trợ học sinh từ các nhóm ít được đại diện trong lĩnh vực AI, giúp họ tiếp cận kiến thức thông qua các dự án thực hành và thảo luận về tác động xã hội của công nghệ. Với nội dung dễ tiếp cận, AI4ALL Open Learning mở ra cơ hội để học sinh khám phá và phát triển kỹ năng trong lĩnh vực AI từ sớm.

Từ năm học 2025–2026, Trung Quốc sẽ chính thức yêu cầu tất cả học sinh từ tiểu học đến trung học phổ thông phải học tối thiểu 8 giờ về trí tuệ nhân tạo mỗi năm. Chính sách này nằm trong kế hoạch quốc gia về phát triển AI thế hệ mới, với chương trình giảng dạy bao gồm các chủ đề như học máy, khoa học dữ liệu và kỹ năng lập trình. AI sẽ được tích hợp vào các môn học hiện có hoặc giảng dạy như một môn học độc lập, với phương pháp học thông qua trợ lý AI, dự án thực hành và mô phỏng tương tác.

Còn tại Việt Nam, việc áp dụng AI trong giáo dục cũng không nằm ngoài xu hướng chung toàn cầu. Có thể kể tới là hệ thống EQuest, một trong những tổ chức giáo dục tư nhân lớn nhất ở Việt Nam với hơn 350.000 học viên theo học mỗi năm tại các đơn vị thành viên, bao gồm các trường phổ thông, các trường đại học, cao đẳng dạy nghề, dạy ngoại ngữ cùng các nền tảng công nghệ giáo dục.

Từ năm học 2025–2026, toàn hệ thống EQuest từ cấp 1 đến đại học sẽ triển khai phòng AI, STEM Lab và dạy AI. Mục tiêu không phải để đào tạo lập trình viên, mà để học sinh hiểu và sử dụng AI như một năng lực nền tảng.

Tại EQuest, AI là năng lực cốt lõi bắt buộc (core competency) không còn là lựa chọn nâng cao. Nhân viên không biết dùng AI sẽ không còn phù hợp để tiếp tục công việc hoặc được thăng chức. Đó không phải sự khắt khe, mà là đòi hỏi tự nhiên của thời đại AI.

Học sinh hào hứng trải nghiệm học tiếng Anh cùng Robot NAO - Ảnh: VGP/Lê Nguyễn

Khuyến nghị chính sách và hành động

Một nhà khoa học nổi tiếng về AI nói với tôi rằng: "Tương lai nhân loại phụ thuộc vào việc chúng ta học và làm việc với AI như thế nào". Nếu không cởi mở và quyết liệt, chúng ta sẽ tụt hậu rất nhanh.

Trong kỷ nguyên này, thách thức lớn nhất cho phát triển không phải là thiếu công nghệ, mà là thiếu quyết tâm chính trị (điều mà chúng ta đã có từ Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị), thiếu tầm nhìn chính sách và hành động quyết liệt.

Để thực hiện một cách hiệu quả, tôi xin được kiến nghị Chính phủ ba giải pháp như sau:

Thứ nhất, thành lập một tổ công tác (taskforce) tinh nhuệ gồm các chuyên gia thực chiến để đưa ra các giải pháp hành động cụ thể về ứng dụng AI trong giáo dục, trong vài tháng chứ không phải vài năm.

Nếu làm nghiêm túc, thật sự quyết liệt, AI sẽ giúp giảm chi phí và nâng chất lượng đáng kể, và giải quyết những bài toán nan giải hiện nay như: phổ cập dạy tiếng Anh đến mở rộng dạy STEM, giải quyết cả bài toán thiếu giáo viên và ngân sách đầu tư cho giáo dục.

Thứ hai, ban hành chiến lược quốc gia về AI trong giáo dục một cách rõ ràng và cấp thiết, nhằm xác định "hiểu và sử dụng AI" là năng lực cốt lõi của công dân thế kỷ 21.

Hệ thống giáo dục quốc dân phải được thiết kế lại từ tư duy này với những hành động và chính sách rất cụ thể – không thể tiếp tục duy trì cách tiếp cận cũ trong một thời đại đang biến đổi từng ngày.

Chiến lược này không thể nằm trên giấy, càng không thể mất hơn một năm hội thảo và chờ đợi.

Thứ ba, tạo hành lang pháp lý để công nhận học trực tuyến, học kết hợp toàn thời gian ở cả phổ thông và đại học; đồng thời cho phép rút ngắn thời gian học theo năng lực.

Học trực tuyến và học kết hợp đã trở thành xu hướng không thể đảo ngược – giúp mỗi người học tăng tốc quá trình học hỏi, giảm chi phí, và học theo cách phù hợp nhất với mình.

Hiện nay, Việt Nam chưa công nhận học trực tuyến toàn phần ở bậc phổ thông, và vẫn giới hạn thời lượng học online ở đại học chỉ 30%. Những quy định này được cho là để đảm bảo "tương tác với giáo viên" và "giữ chất lượng", nhưng đã trở nên lỗi thời trong kỷ nguyên AI.

Tại sao một học sinh đủ năng lực không thể tốt nghiệp phổ thông ở tuổi 12? Tại sao một sinh viên không thể hoàn thành chương trình đại học trong 2 năm? Nếu chúng ta thay đổi tư duy và hành động, thì chính sách sẽ giúp phát triển mạnh mẽ giáo dục hiện đại.

TS. Nguyễn Quốc Toàn