Vào năm 2024, các nhà khoa học Viện Sinh thái Nhiệt đới, Trung tâm Nhiệt đới Việt - Nga cùng các đơn vị phối hợp đã khảo sát tại rừng đặc dụng Đèo Cả, Tây Hòa và Sông Hinh đã ghi nhận một cá thể Rùa hộp trán vàng miền Nam nặng khoảng 1kg tại tuyến Hảo Sơn – Suối Sâu (rừng đặc dụng Đèo Cả). Đây là bằng chứng cho thấy loài đặc hữu đang bị đe dọa nghiêm trọng vẫn tồn tại tại Phú Yên (cũ) và khu vực lân cận.
Việc ghi nhận loài rùa hộp trán vàng miền Nam quý hiếm ở rừng đặc dụng Đèo Cả cho thấy giá trị sinh học đặc biệt, đồng thời cảnh báo nguy cơ tuyệt chủng cận kề.
Rùa hộp trán vàng miền Nam, còn gọi là Rùa hộp Việt Nam, thuộc họ Rùa đầm (Geoemydidae), phân bố chủ yếu ở Phú Yên (cũ), Khánh Hòa, Bình Định (cũ) và Đắk Lắk. Loài này có mai màu nâu nhạt, giữa có một sọc sáng, các tấm sườn có viền đen, phần yếm vàng nhạt với đốm đen lớn; đầu và họng vàng hoặc kem, chân và đuôi xám nhạt.
Rùa hộp trán vàng miền Nam (nguồn ảnh: cuora.org)
Điểm nổi bật khiến chúng khác biệt là khả năng “hóa hộp kín”. Nếu như đa số loài rùa chỉ có thể rụt đầu và chân vào mai nhưng vẫn lộ một phần da, thì rùa hộp trán vàng miền Nam có thể thu gọn toàn bộ cơ thể và khép chặt mai với yếm thành một chiếc hộp kín. Nhờ đó, chúng gần như bất khả xâm phạm trước kẻ thù. Đây là đặc trưng riêng của nhóm rùa hộp, thể hiện sự tiến hóa độc đáo “độc nhất vô nhị” trong thế giới tự nhiên.
Nguy cơ tuyệt chủng báo động
Theo Hiệp hội Bảo tồn động vật hoang dã Việt Nam (WCS Việt Nam), Đông Nam Á được coi là khu vực có sự đa dạng cao nhất thế giới về rùa cạn và rùa nước ngọt, với hơn 90 loài, chiếm hơn 25% tổng số đã biết. Việt Nam hiện có 25 loài, trong đó hai loài đặc hữu vô cùng quý hiếm: Rùa hộp trán vàng miền Nam (Cuora picturata) và Rùa Trung Bộ (Mauremys annamensis).
Theo Sách đỏ IUCN (2023), Rùa hộp trán vàng miền Nam hiện ở mức CR (Cực kỳ nguy cấp), với số lượng ngoài tự nhiên chỉ còn khoảng 3.000 – 10.000 cá thể. Tại Việt Nam, quần thể loài này đang suy giảm nhanh do mất môi trường sống và nạn săn bắt. Ước tính 50% số lượng đã biến mất, đẩy loài rùa đặc hữu vào nguy cơ tuyệt chủng.
Loài rùa này thuộc nhóm IB theo Nghị định 84/2021/NĐ-CP, tức nghiêm cấm mọi hành vi khai thác, sử dụng vì mục đích thương mại. Tuy nhiên, thực tế cho thấy nạn buôn bán rùa hoang dã vẫn diễn ra, khiến công tác bảo tồn gặp nhiều khó khăn.
Rùa đóng hộp mặt trước vào sau.
Gìn giữ báu vật rừng xanh
Các chuyên gia cho rằng để bảo tồn loài rùa quý hiếm này, cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp. Trước hết là bảo vệ chặt chẽ các khu rừng đặc dụng, nơi được coi là “ngôi nhà” của rùa hộp trán vàng. Bên cạnh đó, nâng cao nhận thức cộng đồng để người dân không săn bắt, tiêu thụ rùa hoang dã cũng đóng vai trò then chốt. Song song, các quy định pháp luật và công ước quốc tế về bảo vệ động vật hoang dã phải được thực thi nghiêm minh.
Việc phát hiện cá thể rùa hộp trán vàng miền Nam tại Phú Yên (cũ) không chỉ khẳng định giá trị đa dạng sinh học của Việt Nam, mà còn là lời nhắc nhở về trách nhiệm bảo tồn di sản tự nhiên độc đáo. Nếu không có hành động quyết liệt, loài rùa đặc hữu này có thể biến mất vĩnh viễn khỏi rừng xanh Việt Nam – và cùng với nó là một phần di sản thiên nhiên quý giá của đất nước.