Làng Nha Xá nổi tiếng với nghề dệt lụa truyền thống. Theo lời kể của các bậc cao niên, giai đoạn rực rỡ nhất của làng nghề rơi vào những năm 1920–1940.
Khi ấy, nhờ nghề dệt phát triển hưng thịnh, người dân mang hàng đi khắp nơi, cả trong và ngoài nước để buôn bán. Nhiều gia đình nhờ đó trở nên khấm khá, xây dựng được những ngôi biệt thự kiên cố mang kiến trúc Pháp.
Đến nay, sau gần một thế kỷ, làng Nha Xá vẫn còn hơn 10 ngôi biệt thự Pháp cổ, minh chứng cho một thời kỳ thịnh vượng.
Một trong những biệt thự cổ còn khá nguyên vẹn thuộc sở hữu của gia đình ông Phạm Khắc Tiệp (SN 1949).
Ông cho biết, căn biệt thự 2 tầng, rộng khoảng 50m², nằm trong khuôn viên hàng trăm mét vuông, là do ông nội – cụ Phạm Ngọc Phả – xây dựng vào năm 1930.
Tầng trên lát gỗ lim để thờ tự, tầng dưới gồm phòng khách và không gian sinh hoạt. Theo ông Tiệp, ngôi nhà được một kiến trúc sư người Pháp thiết kế. Trước kia, gia đình còn giữ bản vẽ thiết kế nhưng hiện đã thất lạc.
 |
 |
“Ông nội tôi vốn làm nghề bốc thuốc và dạy chữ Hán, sau mới chuyển sang buôn bán vải lụa tơ tằm.
Thời đó, ông vừa cung cấp hàng cho thương lái miền Nam, vừa tự mang đi xa buôn bán. Nhờ việc làm ăn phát đạt, ông bà nội tôi mới tích cóp được tiền để xây dựng ngôi nhà này”, ông Tiệp nói.
Một biệt thự khác thuộc sở hữu của gia đình ông Phạm Văn Bằng (SN 1971), được ông bà ngoại xây dựng năm 1934.
Ông Bằng kể rằng, đầu thế kỷ 20, các cụ buôn bán tơ lụa trong miền Nam, tích cóp được tiền nên xây dựng căn nhà khang trang. Ngôi nhà 2 tầng nhuốm màu thời gian này vốn là nhà chính, xưa kia còn có 3 dãy nhà liền kề.
Căn biệt thự do thương gia Lê Cao Chẩm xây dựng năm 1943 cũng còn phảng phất vẻ uy nghi xưa.
Bà Phạm Thị Ngần (SN 1954), con dâu ông Chẩm, chia sẻ, vào những năm 1930, khi phần lớn người dân còn sống trong cảnh khó khăn, bố chồng bà đã là một trong những thương nhân giàu có nhất làng.
Ngoài làm nghề dệt lụa, cụ còn thu mua sản phẩm từ các hộ dân quanh vùng, gom thành từng chuyến lớn nhỏ để đưa vào miền Nam tiêu thụ. Nhờ vậy, cụ tích lũy được khối tài sản đáng kể và quyết định xây dựng biệt thự vào năm 1943.
Theo bà Ngần, biệt thự của gia đình được thiết kế theo lối kiến trúc 3 gian, mái ngói âm dương, trần nhà ốp gỗ. Bên cạnh nhà chính là khu nhà phụ cao 2 tầng, tạo nên một tổng thể khang trang, sang trọng bậc nhất thời bấy giờ.
Tuy nhiên, sau nhiều biến cố, dãy nhà 2 tầng bên cạnh dần được tháo dỡ, sự xa hoa ngày nào giờ chỉ còn lại vài dấu tích nhỏ.
Đặc biệt, trong căn biệt thự còn có một hầm ngầm sâu dưới lòng đất khoảng 6m, rộng 40m2 nhưng theo thời gian, hạng mục đặc biệt này bị phá bỏ để xây dựng ngôi nhà cấp 4 như hiện nay. Vị trí bà Ngần chỉ tay, ngày trước chính là cửa hầm.
Một biệt thự Pháp cổ khác trong làng thuộc sở hữu của gia đình ông Lương Phạm Cường (SN 1963). Ông Cường cho biết, biệt thự này được bố của ông mua năm 1954. Trước đây, biệt thự là của một địa chủ giàu có bậc nhất trong làng.
 |
 |
Căn biệt thự có diện tích khoảng 36m2, xây 2 tầng theo lối kiến trúc Pháp, mùa hè bước vào trong, lúc nào cũng mát lạnh.
“Tôi được nghe ông bà kể lại, thuở ấy, chủ cũ đã thuê cả đàn trâu kéo gỗ lim từ tận Thanh Hóa ra để dựng nhà. Dưới phần móng cũng được đóng cọc lim nên rất vững chãi. Chỉ riêng mái ngói là về sau gia đình tôi đã thay mới”, ông Cường chia sẻ.
Ngay kế bên biệt thự gia đình ông Cường đang ở là một khuôn viên khác gồm các dãy nhà một tầng, dài liên hoàn 3 khúc tạo thành hình chữ U hiện đã bỏ hoang.
Theo ông Cường, dãy nhà bỏ hoang này cùng với căn nhà gia đình ông ở hiện nay trước kia vốn cùng 1 khuôn viên, đều thuộc sở hữu của vị địa chủ giàu có nhất làng. Dãy nhà hiện bỏ hoang, xưa kia là xưởng dệt lụa.
Dù xuống cấp nặng nề nhưng trên những mảng tường loang lổ, người ta vẫn nhận ra dấu vết thời gian xây dựng công trình vào năm 1923.
Qua thời gian, nhiều biệt thự Pháp cổ ở Nha Xá đã xuống cấp, được cải tạo hoặc thậm chí biến mất, thay vào đó là những căn biệt thự hiện đại mọc lên san sát.
Thế nhưng, những công trình còn sót lại vẫn là minh chứng sống động cho một thời kỳ vàng son và là niềm tự hào của người dân nơi đây.
