Còn nhiều điểm nghẽn trong bảo tồn di sản Hán Nôm
Ngày 27/12, Trung tâm Lưu trữ Lịch sử tỉnh Gia Lai tổ chức buổi tọa đàm Giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị di sản Hán Nôm; thu hút hàng chục chuyên gia cùng bàn luận về thực trạng, đặt ra nhiều vấn đề cần giải quyết trước nguy cơ tài liệu, di sản Hán Nôm bị mai một, mất hoàn toàn.
Quang cảnh buổi tọa đàm Giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị của di sản Hán Nôm trên địa bàn tỉnh Gia Lai
Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Thanh Quang, hiện nay, rất ít người Việt Nam còn đọc được văn bản chữ Nôm nguyên tác. Một phần quan trọng của lịch sử và văn học Việt Nam đã nằm ngoài tầm tay của 100 triệu người nói tiếng Việt. Theo thống kê của Hội Bảo tồn di sản Nôm, trên thế giới chưa đến 100 người đọc được chữ Nôm.
TS Võ Minh Hải, Trường Đại Học Quy Nhơn cũng cho hay, hiện nay, còn rất nhiều điểm nghẽn trong việc bảo tồn và phát huy di sản Hán Nôm. Ví như, nhiều người quan tâm, muốn tiếp cận nhưng gặp rào cản ngôn ngữ. Hệ thống tư liệu Hán Nôm đa phần khó đọc đối với công chúng. Điều này vô hình trung làm giảm cơ hội phát hiện mới và giảm giá trị trải nghiệm "tiếp xúc nguyên bản" của công chúng.
TS Võ Minh Hải, Trường Đại học Quy Nhơn phát biểu tại tọa đàm Giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị của di sản Hán Nôm trên địa bàn tỉnh Gia Lai
TS Võ Minh Hải cũng cho hay, hiện nay, nhiều người quan tâm đến tài liệu hán Nôm nhưng còn thiếu công cụ tra cứu và thiếu liên thông dữ liệu. Ngay cả khi đơn vị có tài liệu, nếu biên mục không chuẩn hoặc không có cơ sở dữ liệu tra, thì tài liệu "có như không" vì người dùng không tìm được.
Hạn chế về cơ sở vật chất và năng lực số hóa cũng là vấn đề cần quan tâm, có chính sách khắc phục. Số hóa tư liệu Hán Nôm không đơn thuần là chụp ảnh mà đòi hỏi quy trình chuẩn về ánh sáng, màu, độ phân giải, thước đo, lưu trữ file gốc – file phục vụ, sao lưu và kiểm soát truy cập. Thiếu thiết bị phù hợp hoặc thiếu quy trình chuẩn sẽ dẫn tới dữ liệu kém chất lượng, khó đọc chữ, khó tái sử dụng lâu dài.
"Đội ngũ cán bộ làm thư viện – bảo tàng – lưu trữ thường mạnh về nghiệp vụ chuyên ngành của mình, nhưng thiếu liên ngành giữa Hán Nôm và thông tin học với các kỹ thuật công nghệ, khiến việc phát huy thường dừng ở mức giới thiệu chung, thiếu chiều sâu diễn giải", TS Võ Minh Hải nêu.
Địa phương, các tổ chức liên quan hiện nay còn thiếu chính sách khai thác và phân tầng tiếp cận. Nhiều đơn vị lo ngại hư hỏng tư liệu gốc nên hạn chế phục vụ, nhưng lại thiếu giải pháp thay thế như bản số hóa có kiểm soát.
Ngược lại, có nơi mở tương đối nhưng thiếu quy trình cấp quyền, thiếu hướng dẫn trích dẫn, thiếu quy định về sao chụp – sử dụng, dễ dẫn đến rủi ro thất tán dữ liệu, xâm hại bản quyền hoặc sử dụng sai mục đích.
Xây dựng mô hình liên kết Bảo tàng – Thư viện – Lưu trữ
Nhiều giải pháp, kiến nghị được đưa ra trong buổi tọa đàm với mục tiêu tiến tới, tổ chức, triển khai thực hiện bảo tồn, phát huy giá trị di sản Hán Nôm. Bên cạnh tuyên truyền, phổ biến rộng rãi với nhân dân, chính quyền cần xây dựng các mô hình liên kết, tạo điều kiện nghiên cứu, học tập rộng mở.
Nhiều tư liệu Hán Nôm quý hiếm được lưu trữ tại Trung tâm Lưu trữ Lịch sử
Trong số đó có mô hình liên kết Bảo tàng – Thư viện – Lưu trữ do nhóm nghiên cứu Đại học Quy Nhơn thực hiện. Với mô hình này, quá trình liên thông không chỉ giới hạn ở cấp độ liên thông dữ liệu, mà còn là liên thông quy trình kiểm kê thống nhất, ưu tiên bảo tồn, chuẩn số hóa, chuẩn mô tả, cơ chế cấp quyền, và cơ chế tạo sản phẩm công chúng.
Điểm cốt lõi của khung chính sách là tạo "đường đi" cho dữ liệu từ tư liệu gốc đến bản số hóa chuẩn, mô tả liên thông, diễn giải/dịch thuật và đưa sản phẩm đến công chúng. Nếu thiếu bất cứ mắt xích nào, chuỗi giá trị sẽ đứt đoạn: có số hóa nhưng không tra cứu được; có tra cứu nhưng không đọc được; đọc được nhưng không được phép sử dụng; sử dụng được nhưng không lan tỏa vì thiếu sản phẩm truyền thông.
Triển lãm về Di sản Hán Nôm được trưng bày trong khuôn khổ Tọa đàm Giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị của di sản Hán Nôm trên địa bàn tỉnh Gia Lai
Bên cạnh đó, tọa đàm cũng thống nhất yếu tố cốt lõi để giữ gìn, phát huy di sản Hán Nôm là con người. Tỉnh cần có chương trình thu hút, đào tạo nguồn nhân lực am hiểu, tinh thông Hán Nôm làm việc cho Trung tâm lưu trữ di vật, hiện vật và tư liệu Hán Nôm; Thành lập Câu lạc bộ những người đam mê Hán Nôm, thu hút các bạn trẻ đam mê nghiên cứu Hán Nôm. Đây là nhân tố quan trọng nhất trong việc nghiên cứu, tìm hiểu và khai thác giá trị của di sản Hán Nôm tại địa phương.
Cần có nhiều giải pháp thiết thực để bảo tồn, phát huy giá trị di sản Hán Nôm
Ngoài ra, các nhà khoa học, nghiên cứu đưa ra nhiều giải pháp mới như đẩy mạnh tuyên truyền, phổ biến rộng rãi đối với nhân dân, nhằm nâng cao nhận thức, ý thức trách nhiệm đối với tài liệu, chủ động phát hiện, hiến tặng, trao đổi để giữ gìn tư liệu quý hiếm.
Chính quyền tỉnh cũng cần có những chương trình, chính sách khuyến khích, ưu tiên đầu tư kinh phí cho những đề tài nghiên cứu về Di sản Hán Nôm. Các chương trình cần gắn phát huy tư liệu Hán Nôm với giáo dục địa phương, phát triển du lịch bền vững nguồn học liệu số, triển lãm chuyên đề, bản đồ di sản có chữ, tuyến tham quan học thuật. Mục tiêu lớn nhất là lưu trữ, tạo điều kiện thuận lợi cho việc phổ biến, khai thác di sản.
